حاشیه نشینی در گذر زمان (۲)

در یادداشت پیشین، تاریخچه‌ای مختصر از شکل گیری سکونتگاه‌های غیر رسمی و حاشیه شهر مشهد بیان شد. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مناطق مختلفی در پیرامون شهر ازجمله محلات امیرکبیر، نخریسی، گل ختمی، کوی کارگران، رضاییه، سیدی، محمدآباد، کوی طلاب، نیزه، حسین آباد، روح آباد، گلشهر، قلعه آبکوه، بحرآباد و ... به تدریج به مشهد نزدیک شده و درنهایت در شهر ادغام شدند. اغلب توسعه فیزیکی در ضلع شمالی و شمال شرق مشهد به وقوع پیوست. این توسعه کالبدی توسط مردم و بدون برنامه ریزی توسط مدیران شهری انجام گرفت.

پس از آن در سال۱۳۷۱ با ورود مسئولان شهرداری برای جلوگیری از ساخت و ساز‌های غیر مجاز باعث اعتراض مردم منطقه در بولوار دوم طبرسی و در نهایت جریحه دار شدن اذهان عمومی کل شهروندان شهر شد. به تدریج این سختی‌ها کاهش پیدا کرد و باعث ظهور و پیدایش شهرک‌های جدید مانند شهرک نوید، حجت و...  در پیرامون شهر مشهد شد. اکنون ۷۷ محله در قلمرو حاشیه شهر مشهد قرار دارد. ضمنا تعدادی محله در داخل بافت میانی شهر مانند قلعه آبکوه مشاهده می‌شود. اما بیشتر این محلات در پیرامون شهر مشهد هستند که از آن جمله می‌توان به التیمور، قلعه ساختمان، خواجه ربیع، گلشهر، رسالت، دروی، سیس آباد و... اشاره کرد.

جمعیت کل این پهنه تا یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر برآورد می‌شود. مشهد از نظر جمعیت حاشیه نشین در کشور پیشتاز است؛ حتی تهران با جمعیت بیش از ۱۰ میلیون نفر در رتبه سوم قرار می‌گیرد. محلات حاشیه شهر مشهد دارای مشکلاتی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی هستند. از جمله مشکلات کالبدی این محلات، آشفتگی و نامنظم بودن بافت کالبدی مساکن استکه ناشی از رشد سریع جمعیت، ساخت و ساز‌های بدون ضابطه، بافت ریز دانه با تراکم زیاد، اما ارتفاع کم است.

از نظر مشکلات اقتصادی می‌توان به درآمد پایین افراد ساکن در این محلات و فضا‌های بسیار غیر پایدار اقتصادی اشاره کرد که باعث سرمایه گذاری نکردن شرکت‌های خصوصی و حتی دولتی می‌شود. از نظر مشکلات اجتماعی می‌توان به عدم هویت مکانی در این محلات اشاره کرد. به طور کل، مشکلات این محلات را می‌توان به شرح زیر برشمرد:

عدم مالکیت رسمی و پروانه ساخت و ساز خانه‌ها و زمین ها،  رعایت نکردن ضوابط زیست محیطی و تخصیص نیافتن فضای سبز، تراکم بسیار زیاد جمعیت، فقدان تخصیص فضا برای خدمات عمومی، چالش‌های زیست محیطی، کاهش سطح بهداشت، آسیب پذیری در برابر بلایای طبیعی، نامناسب بودن سطح پوشش معابر، چالش‌های بهداشتی، ناکارآمدی سیستم‌های فاضلاب و دفع زباله و در حال حاضر محلات حاشیه نشین در کمربند شمالی شهر مشهد و در امتداد کشف رود در حال توسعه و گسترش است که در نهایت به بولوار سوم طبرسی ختم خواهد شد.

مسئله بعدی این است که مهاجرانی که به شهر مشهد مهاجرت می‌کنند، بیشتر فرا استانی هستند؛ یعنی از استان‌های همجوار وارد شهر می‌شوند. بیشتر مهاجران از استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی و مناطق جنوب کشور هستند. حتی می‌توان این پدیده را از دید فرا ملی نیز ارزیابی کرد؛ زیرا برخی مهاجران از کشور‌های همجوار وارد شهر مشهد می‌شوند. وقتی مهاجرت شکل می‌گیرد، این افراد در شهر مشهد سکنی می‌گزینند؛ اما به تدریج به دلیل مشکلات اقتصادی و توان مالی پایین، مجبور به سکونت در حاشیه و پیرامون شهر می‌شوند. در شماره بعدی ادامه مشکلات و راهکار‌ها برای حل معضل شرح داده خواهد شد.